Dit is het tweede deel van een serie artikelen gewijd aan de Critical Raw Materials Act (CRMA), de nieuwe grondstoffenwet van de EU. Deel 1 Geopolitiek gaat de wereldeconomie domineren verscheen in Chemie Magazine 04 (september 2023). 

Met de CRMA wil de EU meer controle over grondstoffen in handen krijgen. Dat moet komen van meer zelf grondstoffen mijnen, processen en recyclen in Europa. Doelstellingen voor 2030 zijn onder andere: tien procent van het jaarlijks verbruik aan kritieke of strategische grondstoffen zelf mijnen, vijftig procent zelf processen, twintig procent recyclen. De nieuwe wet wordt dit najaar voorgelegd aan het Europees Parlement.

Critical Raw Materials Act

Dit is het tweede deel van een serie artikelen over kritieke grondstoffen. Met de CRMA wil de EU meer controle over grondstoffen in handen krijgen. Dat moet komen van meer zelf grondstoffen mijnen, processen en recyclen.

Lees alle artikelen

“In de klimaatcrisis is het tien over twaalf”, begint Jones. “We hebben dringend duurzame technologie nodig om over te schakelen van een fossiele naar een CO2-neutrale maatschappij.” Die nieuwe duurzame technologie vraagt om meer én andere grondstoffen. Met name om meer metalen voor elektromotoren, windturbines, batterijen en elektrolyseapparaten waarmee waterstof kan worden geproduceerd. De IAE (International Energy Agency) becijferde dat er in 2040 ruim veertig keer meer lithium nodig is dan nu, twintig maal meer kobalt en nikkel en zeven maal meer zeldzame aardmetalen.

'Consuminderen'

“Dat zijn gigantische groeicijfers”, aldus Jones. Zelf eet de chemisch ingenieur geen vlees, hij vliegt niet en is een uitgesproken voorstander van ‘consuminderen’ en recyclen. Duurzaam gedrag tempert de behoefte aan meer metalen. “Maar in termen van lithiumbehoefte tot 2040 zal ‘minderen’ een verschil betekenen van dertig in plaats van veertig maal zoveel als nu”, weet Jones. En pas na 2040 kan recyclage echt een substantiële bijdrage gaan leveren. “De komende jaren zijn nog veel nieuwe grondstoffen nodig voor alle duurzame technologie, ook omdat de wereldbevolking nog doorgroeit naar 9,6 miljard mensen die in grotere welvaart leven." De metaalproductie moet dus fors omhoog om de klimaatcrisis te bezweren. De aarde, waarschuwt Jones, is inmiddels 1,2 graden Celsius warmer dan voor de industriële revolutie en we zien de gevolgen. Het doel van het Parijsakkoord om de opwarming te beperken tot de nog veilig geachte 1,5 graad lijkt niet meer haalbaar. Jones: “Een tiende graad meer of minder lijkt minimaal, maar het effect op de leefbaarheid op aarde is enorm.”

De energietransitie, decarboniseren, heeft geen zin, stelt Jones, wanneer je de industrie erachter niet meeneemt in verduurzaming. “In Europa groeit de notie dat we een eigen duurzame industrie moeten opbouwen”, aldus Jones. Made in Europe is duurder dan made in China. Maar dat komt omdat de Chinese economie steunt op uitbuiting en staatssubsidies. Jones: “We moeten niet meegaan in een race-to-the-bottom. Wanneer Europeanen massaal goedkope Chinese elektrische auto’s gaan kopen, graven we ons eigen graf. Ik begrijp dat Volkswagen fabrieken dreigt stil te leggen vanwege oneerlijke concurrentie uit China en juich hogere importheffingen toe.

Het is bewust beleid van China om met staatssteun opkomende markten te veroveren, stelt Jones. Zo heeft het land eerder de zonnepanelenindustrie in Europa de nek omgedraaid. “We moeten niet hetzelfde laten gebeuren met andere groene technologie.“ Dat kan door innovaties te stimuleren, efficiëntie en hoge productiviteit. In de mijnbouw gaat het dan om robotisering, elektrificatie en niet één maar meerdere metalen tegelijk delven en opwerken.

Speelbal

De energietransitie draait niet alleen om het klimaat, benadrukt Jones, maar ook om de welvaart in Europa. Die is niet vanzelfsprekend. “We vergissen ons in onze positie in deze nieuwe multi-polaire wereld. We zijn een speelbal op het wereldtoneel wanneer we niet bereid zijn de productieketens weer in eigen hand te nemen. Dan lopen we slaapwandelend de afgrond in.” Jones juicht de nieuwe Critical Raw Materials Act van de EU (zie kader) toe. Maar die vindt hij laat en de wet moet nog door het Europees Parlement heen. “Er is nog veel discussie over terwijl we aan de slag moeten. De nood is hoog!”

Het klopt dat China, Afrika of Australië rijker zijn aan metalen en andere nuttige grondstoffen dan Europa. Maar dat betekent niet dat er hier niets in de bodem zit, aldus Jones. Noorwegen, Zweden en Finland bezitten koper, nikkel, en kobalt. Portugal en Spanje hebben grote voorraden lithium, en ook Duitsland, Tsjechië en Frankrijk hebben deposits. Er is voldoende lithium in Europa om binnen twintig jaar zelfvoorzienend te zijn, aldus de United States Geological Survey. Dat geldt ook voor de zeldzame aardmetalen die nodig zijn voor de productie van permanente elektrische magneten voor windmolens en automotoren. Wanneer één van de vier mogelijke locaties in Scandinavië met de productie start, kan Europa volledig onafhankelijk van China opereren.

Zelfvoorzienend zijn in nikkel en kobalt is niet haalbaar daarvoor zijn de voorraden in bijvoorbeeld Griekenland en op de Balkan te beperkt. En dat geldt nog nadrukkelijker voor koper. Jones: “Daarvoor moeten we partners zoeken in landen zoals Australië of Latijns-Amerika: responsible outsourcing.”

Mijnbouw is haast synoniem geworden met milieuvervuiling en uitbuiting. Maar mijnbouw kan ook verantwoord, met respect voor mens en milieu. Dat laten landen als Noorwegen, Zweden en Finland zien. Jones maakt er zelf documentaires over (zie ook kader) om bestuurders en politici te overtuigen in te zetten op verantwoorde Europese mijnbouw en burgers te overtuigen dat mijnbouw noodzakelijk is.

Jones: “Ik hou niet van de term sustainable mining. Mijnbouw heeft, hoe respectvol je het ook doet,  altijd impact op de omgeving. Je haalt iets uit de aarde. Maar je kunt wel mijnen met minimale impact. Door een eerlijk loon te betalen, door een veilige werkomgeving te bieden, door afval en uitstoot te minimaliseren, door natuurcompensatie en herinrichting van het landschap na afloop.”

Dat zag Jones allemaal in mijnen in Zweden en Finland. Bijvoorbeeld in de ijzermijn van Kiruna waar producent LKAB ook lithium en zeldzame aardmetalen wil gaan winnen. Jones: “Dat is mijnbouw zoals ik nieuwe mijnen zou willen zien. Alle activiteiten draaien op stroom van windmolens en waterkrachtcentrales. En ook de enorme trucks zijn geëlektrificeerd. Robots doen het zware werk en de lonen en veiligheidsmaatregelen zijn uitstekend. Is er iets aan de hand dan doen drones en robothonden de verkenning. Niemand die ik aansprak in de omgeving was tegen de mijn. Er is ook continu overleg met bewoners en milieuorganisaties, dat is wettelijk verplicht.”

Basisvertrouwen

Allemaal redenen waarom mijnbouw in deze landen minder weerstand lijkt op te roepen dan in andere landen? Jones: “Het draait ook om een hoog basisvertrouwen in de overheid die eerlijke regels maakt waar iedereen zich aan houdt. Corruptie is uitzonderlijk en heeft minder kans dan in arme landen omdat de Noordse landen een heel egalitaire samenleving hebben. Als de Kiruna-mijn in de toekomst sluit, gaan de windmolens weg en blijft een meer over, een van de velen in de regio. Dat plan moest al klaar zijn en het budget gereserveerd vóór vergunningverlening.”

Dat betekent niet dat er geen protest zou zijn tegen de mijn en er geen milieuschade is. Jones sprak ook met inheemse Sami (‘Lappen’) die rendieren houden. De windmolens en hekken rondom de pit hebben invloed op de migratie van de dieren. “De traditionele manier van leven van deze Sami staat opnieuw onder druk. In de vorige eeuw was er vooral strijd vanwege pogingen de Sami te ‘verzweedsen’. Nu is er de clash tussen klimaatmaatregelen en hun traditionele levensstijl. De pijn daarover is groot, dat voel je in zo’n gesprek.”

Voor Jones is mijnbouw in Europa uiteindelijk een morele verantwoordelijkheid. “De afgelopen vijftig jaar heeft Europa de winning van metalen ge-outsourced.” Onze grondstoffen komen uit armere landen zoals Congo, Chinees Mongolië of Indonesië. Landen waar mensen, milieu en natuur nauwelijks worden beschermd door regels of rechtspraak. Jones: “We willen Tesla’s en tablets, maar kijken weg van de gevolgen voor anderen. Ik spreek graag over fair metals, net als eerlijke koffie of chocolade. Het gaat in feite om dezelfde problematiek.”

Lithium uit Nederland?

De International Energy Agency schat dat er in 2040 wereldwijd jaarlijks twaalf tot veertig maal zoveel lithium nodig is als nu. Het lichtgewicht metaal, inmiddels al het ‘witte goud’ gedoopt, is vooral nodig voor lichte, compacte batterijen. Die zijn geschikt voor laptops, smart phones, elektrische fietsen en de vele nieuwe elektrische auto’s, bussen en trucks.

Lithium komt nu vooral uit Australië, Chili en China. In Europa zijn er goede mogelijkheden om zelf te delven, onder andere in Oostenrijk, Tsjechië, Frankrijk, Duitsland, Portugal en Spanje. Europa kan bijna zelfvoorzienend zijn, aldus de The United States Geological Survey, maar produceert nu amper één procent van al het lithium. In Servië liep onlangs een nieuw mijnbouwinitiatief stuk op bewonersprotesten, maar in Noord-Portugal en Frankrijk lijkt lithiummijnbouw inmiddels kansrijk.

Zowel in Duitsland als in België is nog een andere winningsmethode in beeld: lithium als bijproduct van aquathermie (aardwarmte). De pekel die wordt opgepompt voor warmtewinning bevat op sommige plekken lithium. Het gaat dan om relatief lage concentraties (25-100 milligram lithium per liter); in gesteente dat wordt gedolven zit tot 2000 ppm lithium.

In Duitsland doen het elektrolysebedrijf Nobian en het Australische mijnbouwbedrijf Vulcan een haalbaarheidsstudie. In België is HITO, een spin-off van onderzoeksinstelling VITO, op het idee gedoken. In Nederland deed postdoc Ahmed Hussain van de TU Delft onderzoek naar het lithiumgehalte in ondergronds water. Friesland en Limburg blijken de hoogste concentraties te hebben (25-50 milligram). Concrete plannen voor winning zijn er nog niet.

Jones toont zich sceptisch over winning van lithium gekoppeld aan geothermie. “Het gaat echt om een nog experimentele techniek. Realistischer is de winning via bestaande mijnbouwmethoden en terugwinning/recycling via urban mining zoals Umicore bijvoorbeeld voor ogen heeft.”

Peter Tom Jones

De Vlaamse wetenschapper, documentairemaker en activist Peter Tom Jones is directeur van het Institute for Sustainable Metals and Minerals (SIM²) van de KU Leuven. Sim² (240 medewerkers) is een onderzoeksinstituut dat circulaire en duurzamere technologie ontwikkelt voor het mijnen van metaalerts en de extractie en recyclage van metalen. Jones is opgeleid als chemisch ingenieur en promoveerde in 2001 in de metallurgie.

Naast wetenschapper is Jones ook pleitbezorger voor duurzame mijnbouw in Europa. Hij publiceerde boeken over de klimaatcrisis en maakte in 2022 de korte documentaire Responsible Mining in Europe: A new paradigm to counter climate change. Zijn nieuwe documentaire Made in Europe: from mine to electric vehicle komt binnenkort uit. Je kunt op 13 november aanwezig zijn bij de preview in Leuven.