De vorig jaar door de Europese Commissie gepresenteerde chemicaliënstrategie Chemicals Strategy for Sustainability (CSS) kondigt een verbod aan van de meest schadelijke stoffen in consumentenproducten. Daarbij wordt safe and sustainable by design genoemd als een manier om enerzijds stoffen te verduurzamen en anderzijds om risico’s van stoffen zoveel mogelijk vooraf in te schatten en uit te sluiten.

Maar voor dit laatste hebben we toch al REACH, de Europese chemicaliënwetgeving die bepaalt dat een stof pas gebruikt mag worden als deze veilig is bevonden? Dat klopt, zegt Tiny van der Werff, teamcoördinator Safe by Design bij het ministerie van Infrastructuur & Waterstaat (IenW). “Maar het REACH-systeem is niet helemaal waterdicht. Dat is voor een deel logisch, want wet- en regelgeving kan niet in de toekomst kijken. Allereerst heb je stoffen waarvan later blijkt dat ze een stuk schadelijker zijn dan dat we initieel dachten. De huidige problemen met pfas en bisfenol A zijn daarvan actuele voorbeelden. Daarnaast komen soms nieuwe materialen op de markt waarop REACH nog niet is toegerust. In het verleden waren dat bijvoorbeeld nanomaterialen, hiervoor is REACH nu aangepast. Tot slot kan het hergebruik van materialen ertoe leiden dat bepaalde gevaarlijke stoffen terechtkomen in nieuwe toepassingen, waarbij blootstelling aan de stof mogelijk is. Waar komen bijvoorbeeld gebromeerde vlamvertragers terecht als matrassen gerecycled worden?”

Safe by design is een interdisciplinair ontwerpproces waarin veiligheid en gezondheid vanaf een vroeg stadium van ontwikkeling en gedurende het hele ontwerpproces als centrale waarden worden meegenomen, zodat de resulterende producten en processen veiliger zijn voor mens en milieu. ‘Voortbouwend op de REACH-database en andere instrumenten, is er een kans om voorspellende toxicologische instrumenten te ontwikkelen om chemische veiligheidstests te versnellen (…), en om de overstap naar minder gevaarlijke chemicaliën te ondersteunen waar technisch en economisch mogelijk’, zo staat te lezen in een whitepaper hierover van Europese chemiekoepel Cefic.

Wederzijds leren

Het ministerie van IenW staat achter het principe en heeft, samen met het ministerie van SZW, het onderzoeksprogramma ‘Naar een praktische Safe-by-Designaanpak voor chemische producten en processen’ geïnitieerd, dat zich alleen richt op safe, dus zonder sustainable (zie kader ‘Naar een praktische…’). Hierin staat wederzijds leren tussen de betrokken disciplines centraal. Het vroegtijdig meewegen van gezondheids- en milieueffecten vraagt immers niet alleen om fundamentele chemische en toxicologische kennis, maar ook om praktijkgerichte kennis van productieprocessen, het toekomstig gebruik van de stoffen en processen en hun effecten gedurende de levenscyclus. Uiteindelijk gaat het erom de lessen uit het programma zodanig te delen dat andere ontwikkelaars en onderzoekers ermee op weg geholpen worden.

“Met dit programma kijken we niet alleen naar de veiligheid van chemische stoffen maar ook van chemische processen”, zegt Van der Werff. “Voldoen aan wet- en regelgeving is niet altijd voldoende, je moet als chemiebedrijf ook kijken in welke context je opereert, of je bijvoorbeeld dicht op de gebouwde omgeving zit. Je kan aan alle normen voldoen en toch geen maatschappelijke acceptatie krijgen, zie Tata Steel. Je zal op termijn toch meer moeten inzetten. Met safe by design willen we dat bedrijven vooraf hun eigen zorgplicht meer serieus nemen en zich meer afvragen: kan ik dit met goed fatsoen in de markt zetten? Het idee is dat daarvoor in een heel vroeg stadium verschillende disciplines nauw samenwerken, vooral ook chemici met toxicologen en/of veiligheidskundigen, wat nu nog veel te weinig gebeurt.”

Nuanceringen

“Natuurlijk kun je bij nieuwe materialen en stoffen nooit alles uitsluiten – wie had kunnen bedenken dat CFK’s de ozonlaag zouden aantasten?” zegt Van der Werff. “Je moet safe by design zien als een ideaal. Het is een ambitie om het allemaal zo goed mogelijk uit te zoeken. Met dit programma willen we onderzoeken hoe je dat kan doen.”

Ronald van den Bosch is in het verleden langdurig betrokken geweest bij het uitfaseren van CFK's. “Toen die stoffen ontwikkeld werden had men geen idee over de impact op de ozonlaag. Je kan nu eenmaal niet alles van tevoren weten. Er komen telkens nieuwe inzichten bij. En daar wil je proactief op anticiperen om zo het design continu te verbeteren met zo weinig mogelijk tot geen impact op mens en milieu.”

“Met de kennis van nu kunnen we bij introductie van nieuwe stoffen al heel veel effecten voorkomen of minimaliseren.”

Van den Bosch is nu EH&S issue leader bij Dow Benelux, en in die hoedanigheid ook betrokken bij de projectgroep van de VNCI die zich met het onderwerp bezighoudt. “Bij Dow is veiligheid topprioriteit”, zegt hij. “Wij werken met een sterk Product Stewardship-programma. Onze producten moeten zo veilig mogelijk worden gebruikt, niet alleen door de werknemers van Dow zelf maar door de hele keten tot en met de eindgebruikers. We willen daarin continue verbeteren. Dat betekent met een proactieve instelling bekijken welke stoffen die wij maken of aankopen, en die in de toekomst mogelijkerwijs ter discussie komen, we kunnen reduceren of beter nog vervangen door alternatieven.” 

Hij staat achter het principe van safe by design, maar wil wel een aantal nuanceringen plaatsen. “In de term schuilt de suggestie dat producten nu niet veilig zouden zijn. Het zet de huidige chemische industrie in een wat negatief daglicht, en dat vind ik jammer.” Ook zit in de term de belofte verscholen dat je alle risico’s kan uitsluiten, er staat immers safe en niet safer. “We hebben de afgelopen decennia enorme sprongen gemaakt op het gebied van veiligheid van producten en processen, we weten en doen veel meer dan pakweg dertig jaar terug. Met de kennis van nu kunnen we bij introductie van nieuwe stoffen al heel veel effecten voorkomen of minimaliseren. Daarmee is niet gezegd dat je alles volledig kan uitsluiten. Het is daarom belangrijk om proactief om te gaan met nieuwe inzichten en ontwikkelingen over stoffen.”

Grenzen

Van den Bosch, zelf vanaf het begin nauw betrokken bij REACH, stelt dat de implementatie vaak complex is aangezien REACH uitgebreid gaat worden met polymeren (vele tienduizenden stoffen). Het is volgens hem belangrijk dat er “een element van dialoog komt met de Europese en nationale uitvoerende instanties gedurende het gehele proces van REACH om het zo naar een hoger niveau te tillen.”

Hij wil er ook op wijzen dat de wereld groter is dan de EU. “Wij kunnen hier wel schoon en veilig produceren, maar als er veel wordt geïmporteerd dat niet schoon en veilig is schieten we niet op met het verbeteren van de veiligheid voor mens en milieu, én wordt de Europese industrie daarop aangekeken. Ook moeten we voorkomen dat de productie zich verplaatst naar buiten de EU. In het meerjarenplan dat de Chemical Strategy for Sustainability is zou ook hiernaar gekeken moeten worden.”

‘Naar een praktische safe-by-design-aanpak voor chemie’

Het programma ‘Naar een praktische safe by design-aanpak voor chemische producten en processen’ wordt uitgevoerd door de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO), als onderdeel van de Nationale Wetenschapsagenda (NWA). Er is een budget van 3.225.000 euro beschikbaar. “Je moet dit programma zien als een verkenning,” zegt programmasecretaris Leon Klomp. “Er zijn nog veel conceptuele vragen: wat betekent safe by design, wat betekent veilig, ook in de context van de verschillende industrieën.”

Er komen drie casus-projecten, met een doorlooptijd tussen drie en vier jaar én een gezamenlijk overkoepelend verbindingsproject van vier jaar. Van der Werff: “Drie multidisciplinaire groepen of consortia gaan zich elk richten op een specifieke casus. Daar zit een groep boven die de intervisie verzorgt, en die de onderzoekers ook tot onderzoeksobject heeft: waar lopen ze tegenaan, hoe lossen ze het op, waar kunnen ze hulp gebruiken en dergelijke. Het is dus een leerproces op twee niveaus. We hopen dat we zo meer zicht krijgen op de praktijk van safe by design. En we hopen uiteindelijk partijen te stimuleren om op deze wijze te werken.”

De focus ligt op safe. “Europa loopt momenteel heel hard”, zegt Van der Werff, “en heeft safe en sustainable gekoppeld. De combinatie biedt veel uitdagingen, je moet risk assessment doen maar ook naar de LCA kijken, en dat maakt het nog complexer. Wij leggen het accent op safe, anders wordt het project te breed, maar we beseffen wel dat in een bredere context ook andere waarden meespelen.”

De call for proposals is op 21 juli gelanceerd. Op 16 november organiseert NWO een ‘matchmaking event’. “Het wordt een soort speeddating tussen partijen om een consortium te kunnen vormen”, aldus van der Werff.

Interesse om mee te doen? Meld je aan. Er wordt momenteel gekeken naar mogelijkheden om deze bijeenkomst ook online aan te bieden. Stuur een mail naar de organisatie als je hierin geïnteresseerd bent.

Meer informatie over de call vind je op de website. 

In de papieren versie van Chemie Magazine is een verkeerde versie van dit artikel geplaatst. Deze online versie is de juiste.